AFSTAND EN OPSTAND - een pleidooi voor filosofie op alle schoolniveaus | docent Joan de Ruijter

AFSTAND EN OPSTAND

Samenvatting: Filosofie-onderwijs leert leerlingen na het nemen van afstand een gewogen oordeel te geven over een casus. Op het vmbo en MBO wordt er weinig lesgegeven in oordelen met afstand en daardoor is de kloof tussen de ‘lagere’ en ‘hogere’ schoolniveaus steeds groter. Door het aanbieden van geesteswetenschappen (en filosofie is de geesteswetenschap bij uitstek) wordt een samenleving democratischer en leren leerlingen niet alleen afstand te nemen, maar ook op de juiste manier, op het juiste moment in opstand te komen. Desnoods (of juist) tegen degene die hen opstandigheid geleerd heeft.

Mijn baas heeft kinderporno gedownload. De school waar ik werk, het 4e Gymnasium in Amsterdam, werd dinsdag opgeschrikt door het nieuws dat de rector thuis kinderporno heeft bekeken. De politie heeft zijn computer in beslag genomen en hij is per direct geschorst. Van de GGD kreeg ik een protocol om de kwestie te bespreken met mijn mentorklas. Elke leerling moest opschrijven wat hij of zij voelde. Daar hadden de leerlingen moeite mee. Het gaat op een gymnasium niet vaak over gevoelens; liever niet, zou ik durven zeggen.

De leerlingen die filosofie hebben gekozen in mijn vijfde klas discussieerden op meta-niveau over de kwestie. Medelijden met de rector, die zijn levenswerk kwijt is, overheerste. ‘Deze man is gewoon verdomd goed in zijn vak, en dat moeten we niet vergeten’, zei een jongen die jarenlang les van hem heeft gehad. Ik was verwonderd en trots dat mijn leerlingen de rector niet meteen voor rotte vis uitmaakten. Ze noemden het weliswaar ‘fout’ en beseften zeker dat er waarschijnlijk onschuldige kinderen hebben geleden onder het gemaakte materiaal, maar zagen de kwestie in perspectief. Ze keken er met afstand naar, terwijl ze de rector van dichtbij kenden.

Afstand

Ik vind het een deugd om je oordeel uit te stellen en niet geëmotioneerd te reageren op prikkels om je heen. Emoties zorgen dat je reageert zoals je achteraf niet gewenst had. In mijn filosofielessen leer ik leerlingen epistemische afstand te nemen. ‘Het is een teken van een ontwikkelde geest om met een gedachte te kunnen spelen, zonder die te accepteren’ (Aristoteles). Filosofie-onderwijs leert afstand nemen. Leerlingen abstraheren een casus en kijken welke algemene principes een rol spelen; daarna mogen ze pas een beargumenteerde mening vormen.

Autisten ‘Zijn het bij jou op dat gymnasium dan niet allemáál autisten?’ vroeg een oom toen ik iets vertelde over een autistische leerling. Ik besefte dat voor sommige mensen het uitstellen van oordelen en rationaliteit lijkt op het gedrag van de klassieke autist. Die hoort iets ingrijpends, staart wat voor zich uit en de verwerking van het nieuws vindt van binnen plaats. Vinden sommige mensen dit autistisch? Vinden mensen die gevoel voorop stellen; minder afstand nemen dat de rationelere mensen machines zijn?

Het is een deugd je oordeel uit te stellen, maar het is ook een deugd om te reageren op zo’n manier dat het binnenkomt bij je toehoorders. Ik wil geen onverschilligheid. Als leerlingen alleen maar relativistisch en mat zijn (‘boeiuh’) is de filosofieles (ja, het hele leven) een kwelling. Ik leer leerlingen debatteren met ethos, logos èn pathos. Pathos zorgt dat de boodschap op een emotioneel niveau binnenkomt bij je toehoorders. The opposite of love is not hate, it’s indifference. The opposite of art is not ugliness, it’s indifference. The opposite of faith is not heresy, it’s indifference. And the opposite op life is not death, it’s indifference. (Elie Wiesel) Onverschilligheid is gevaarlijker dan direct emotioneel reageren. Het houdt elke ontwikkeling, elke verandering tegen en laat onrecht bestaan. Een onverschillige maatschappij is geen maatschappij. Ik wil betrokken leerlingen die afstand kunnen nemen.

Humanities

Volgens Martha Nussbaum is het de opdracht van de school leerlingen en studenten gereedschap te geven om kritisch en met afstand naar het nieuws te kijken. Kritisch en afstandelijk is dus goed; maar emotieloos. Worden zij die geschoold zijn door Nussbaum-scholen echter, door gebrek aan pathos niet onbegrijpelijk voor de laaggeschoolden?

Hoogopgeleiden; havisten en vwo-leerlingen krijgen immers nog veel meer les in de humanities (geesteswetenschappen) dan andere scholieren en zij leren dus afstand te nemen. Ik denk dat we dé geesteswetenschap bij uitstek, filosofie, dus op ook op het vmbo en het MBO aan moeten bieden.

Het kan overigens ook geen kwaad om meer gecontroleerde pathos te leren aan havisten en vwo-ers. De kloof tussen hoog- en laagopgeleiden kan hierdoor kleiner worden. Zo kunnen we een klassenstrijd tussen hoog- en laagopgeleiden voorkomen.

Nussbaum laat in haar boek Not for profit zien dat de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft. Niet alleen om verantwoordelijke burgers te vormen, maar om de eigen fouten in te zien. ‘Democratieën beschikken niet alleen over grote rationele kracht, maar ook over grote verbeeldingskracht. Ze zijn tevens vatbaar voor enkele ernstige redeneerfouten, voor kleinsteedsheid, slordigheid, egoïsme en bekrompenheid. Onderwijs dat vooral gebaseerd is op winstgevendheid op de wereldmarkt vergroot deze tekorten; het leidt tot hebzuchtige stompzinnigheid en technisch opgeleide gezeglijkheid die het leven van de democratie zelf bedreigen, en die zeker belemmerend werken bij de schepping van een fatsoenlijke wereldcultuur .’

Ik denk dat het daarom belangrijk is dat we filosofie gaan geven op het vmbo en MBO. Niet om mensen op te voeden, maar om ze een stem te geven; om te laten zien dat ze een stem hebben en dat er naar alleen emoties sowieso niet geluisterd wordt. Eerst leren afstand te nemen, dan in opstand te komen, indien nodig.

Enkele krantenkoppen uit de Volkskrant van 11 april 2015: ‘Een huisarts die wil verdienen, moet zijn tijd vooral aan administratie besteden’, ‘Steden protesteren tegen korten op potje voor taalonderwijs’. ‘Voorkom dat Poetin’s wereldbeeld de norm wordt’. ‘Komende twee jaar geen extra geld voor cultuur’. ‘Het belastingstelsel is een moreel document, het stuurt de samenleving’. Een bankier zegt: ‘Ik ben gelukkiger bij een klein bedrijf dat een sociaal probleem oplost en zich snel ontwikkelt’.

Er wordt in de media steeds minder aandacht besteed aan het nieuws zelf; alles draait om de interpretatie van het nieuws. We weten dat Poetin machtig is en wat hij doet, maar hoe voorkomen we in hemelsnaam dat zijn wereldbeeld de norm wordt? Bovenstaande artikelen gaan over ideeën, abstracties. Filosofie is abstraheren; het biedt een kader om met abstracties om te gaan. Ik probeer mijn leerlingen het theoretische kader (de lesstof) te bieden om nieuws te plaatsen en de vaardigheden te leren het te verwerken en er kritisch op te reageren.

Ik denk dat de meeste (filosofie)docenten een ideale leerling voor ogen hebben; een mondige kritische wereldburger die afstand kan nemen van zijn oordelen en niet pleit voor geweld, discriminatie of ongelijkheid. We willen kritische burgers, die zich niet alleen maar laten indoctrineren door nutsdenken en uit zijn op economisch gewin. Deze ideale leerling handelt als hij onrecht ziet in het systeem. Dan komt hij in opstand. Op een rationele manier.

Opstand

Brave doelen, maar gieten we leerlingen op die manier niet juist te veel in een mal? Het is de paradox van geïnstrueerde opstandigheid. Als je als docent pleit voor burgerlijke ongehoorzaamheid, geef je richting aan het denken van een kind. Als je laat zien dat je zelf houdt van opstandigheid en hen na laat denken over bijvoorbeeld het schoolsysteem, gebeurt dat op jouw initiatief en zijn ze in wezen volgzaam als ze jouw ideeën verwerpen.

Ik denk dat het belangrijk is dat jongeren iemand treffen; een familielid, een docent of een buurvrouw, die hen leert afstand te nemen èn in opstand te komen. Lessen in de geest van Albert Camus. Hij zegt:

'Wat is een mens in opstand? Een mens die neen zegt. Maar ook al weigert hij, hij geeft niet op: het is ook een mens die ja zegt, vanaf zijn eerste impuls. Een slaaf die zijn hele leven orders heeft gekregen, vindt een nieuw bevel plotseling onaanvaardbaar'.

Het is een goed idee om filosofie of humanities in te voeren op alle schoolniveaus zodat alle mensen met afstand leren kijken en daarna in opstand durven komen, desnoods tegen degene die hen dit geleerd heeft.

Op het 4e Gymnasium is nu, vier weken na het nieuws over de kinderporno kijkende rector, de rust wedergekeerd. Gelukkig is er geen opstand gekomen. Ouders hebben hun kinderen niet van school gehaald en het aantal aanmeldingen is gelijk gebleven. De situatie in de media is niet geëscaleerd. Er is geen opstand nodig als er alleen maar verliezers zijn.